Ik wil hier verslag doen van mijn lezing (toen) van die artikelen omdat ze onthullend zijn, onthullend in hun grijsheid. Dit houdt een klacht in, mede omdat in een van de artikelen gezegd werd dat al 25 jaar dezelfde vragen gesteld worden; verderop meer daarover. Het verslag vormt ook een kort overzicht van de verschillende disciplines binnen de theologie die aan het Woord gelaten werden. (Het doet er niet meer toe wie de auteurs waren toen, dus ik duid ze enkel aan met een letter.) Vraag is nu, bijna 25 jaar verder, hoe maatschappelijk-relevant is deze tak van wetenschap ...? En: Waar klinken anno nu de kritische geluiden?
Het was in die jaren dat ik ontdekte wat theologie is (of was). Op een morgen las ik in de krant een artikel geschreven door een theoloog over een boek van een theoloog die studie had gemaakt van een theoloog uit de kerkgeschiedenis die iets bijzonders had geschreven over een kerkvader die had ontdekt dat in een bepaalde bijbeltekst-vertaling ... En ik las dat ..als aankomend theoloog...en kan u nu dus vertellen wat theologie is, of (niet) zou moeten zijn.
Derde Wereld.
W., van de VU, vertelt dat in de missiologie benadrukt wordt dat de kerk haar weg dient te kiezen via de derde wereld(-theologie) tot heil, gerechtigheid en vrede voor alle mensen. De voornaamste vragen zijn op dit moment in de missiologie: de betekenis van het evangelie voor de armen en de verhouding van evangelie en cultuur en daarmee verbonden de dialoog met andere godsdiensten.
Ik ben nu (in 1991) zo benieuwd wat de armen in Nederland (en België) zullen zeggen over de betekenis van het evangelie. De armen in de derde wereld hebben hun bevrijdingstheologieën ontwikkeld. De armen in de rijke landen doen dat ook. Hebben de theologen aan de wetenschappelijke burelen kontakt met hen?
Vrouwen.
Het artikel over vrouwenstudies-theologie van mw B. (UvA) is op een aantal punten een verademing in helderheid. Waard om hier te herhalen, vind ik bijvoorbeeld de 'strategievraag' bij elke probleemstelling. Voor vrouwen is het strategisch van belang om steeds te vragen wiens probleem gesteld wordt.'De vrouw in het ambt', wiens probleem is dat,bijvoorbeeld. Mw. B. maakt mij, in het tiende artikel in de serie, duidelijk dat het de theologie (nog steeds) ontbreekt aan een brede blik richting de maatschappelijke goden, afgoden, duivels en engelen. Wel wordt er gestudeerd op de goden van de grote religieuze tradities en hun officiele geloofsleer.
In de vrouwenstudies worden bronnen van vrouwen naar voren gehaald om nieuwe theorieën te ontwikkelen. Ik herken hierin voor mezelf dat ook andere bronnen, van werklozen, van gemarginaliseerden, gebruikt moeten worden om de geloofsinhoud te verantwoorden, tegen de heersende religie, de religie van de heersenden. De gangbare theologische agenda maakt daar echter geen melding van.
Europa.
W. (Prot. Th. Fac. Brussel; ethiek) komt met een zeer helder voorbeeld met daarin een even heldere positiekeuze. W. pleit, bij het in-de-maak-zijn van Europa'92, voor een theologische presentie tegenover het gerechtigheidsbegrip van juristen en politici. "Alle rechten en regels die juristen en politici met elkaar afspreken, garanderen niet vanzelf de vorm van gerechtigheid die kerk en theologie tot hun erfgoed rekenen...'
Als 'Europa' in het huidige constitutioneel proces 'van recht en gerechtigheid ontkoppelde machten op de been helpt, zal er moeten worden gereageerd in de Geest van Bonhoeffer, ten bate van weduwen, wezen en vreemdelingen, de kroongetuigen van het verbond in het oude Israel'.
BELANGEN.
Over de oecumene schrijft van E. een artikel dat alleen gaat over de eenwording van de kerken. Dat proces gaat moeizaam omdat de r.k.kerk (de hiërarchie) de indruk wekt vertragend te willen werken. Zij zouden alleen 'terugkeer-oecumene' beogen. Van E. (KTUA) meldt over het verleden:'de hartstocht voor de eenheid van godsdienst of kerk in een bepaald land of gebied werd veelal gevoed door een hartstocht voor de politieke macht over dat territorium'. Helder, zo'n zin in de inleiding. Maar, vraag ik mij af, welk maatschappelijk belang kan de oecumene in de jaren negentig dienen? Graag oecumene in de zin van: naar een oiku-mene, een ge-heel-de wereld.
Arme zakenman.
Praktisch-theoloog mw B. (Groningen) konstateert het probleem dat in de theologie en in de (pastorale) psychologie te veel gesproken is over "de mens", een soort abstract, sekseloos, rasloos, klasseloos wezen.
De concrete mensen die zij vervolgens opvoert in hun verscheidenheid blijven echter zonder verband, gescheiden, naast elkaar staan. De drukke zakenman naast een huisvrouw 'zonder beroep', een jongere met uitzicht op baanloosheid, een sexueel misbruikte. Het beloofde heil voor de armen heeft echter zijn uitwerking voor, invloed op het heil van andere categorieen mensen. Het heil voor de drukke zakenman is bij de God van Israel niet los, gescheiden verkrijgbaar. Het probleem lijkt mij hier dat er behalve algemeen over mensen ook algemeen over God gesproken wordt, terwijl het in de joodse en vervolgens christelijke traditie om een specifieke God gaat. De Joodse en later christelijke gelovigen hebben een duidelijk andere God ervaren dan de goden waar in hun tijd ook sprake van was. De vraag lijkt mij of deze God zich in onze tijd, in onze maatschappij ook, positief te ervaren, onderscheidt van (af-)goden die zich aan ons opdringen en daardoor van duidelijke betekenis is.
MACHTSVERHOUDINGEN.
J. is als historicus (in Kampen) een in de reeks die aangeeft van maatschappelijk nut te willen zijn -en niet alleen ten nutte van de kerk. 'Kerkgeschiedenis helpt om alert te blijven voor de verstrengeling van belangenbehartiging en vroomheid'. Europa-centrisme (en nationalisme) moet daartoe eerst afgelegd worden.'Onontkoombaar komt de kerk voor de vraag te staan,wat 2000 jaar christendom voor de mensheid en voor onze planeet opgeleverd heeft'. J. noemt met name vrouwen en holebi´s die het beeld van de geschiedenis kunnen bijstellen. Toch blijven categorieen als 'humaniteit', 'verbeteren van onderlinge verhoudingen', 'tegenslagen beter verwerken', 'weerbaarder maken tegen diepgewortelde angsten' en 'op waardige wijze kunnen omgaan met de vragen van dood en leven' en het al genoemde 'de mensheid' zo algemeen dat kerkhistorici onder deze visie nog eeuwenlang met hun hobby kunnen doorgaan, zonder dat er bestaande tegenstellingen uitgestreden hoeven te worden. In plaats van 'verbeteren van onderlinge verhoudingen' zou ik liever in de geschiedenis willen kijken welke groepen geprobeerd hebben 'machtsverhoudingen te doorbreken ten voordele van onderdrukten'.
Engagement.
Mystiek-theologe v.B. (Utrecht en Tilburg) levert kritiek op het feit dat de gangbare theologie aan de faculteiten zich heeft overgeleverd aan de wetenschapsopvatting dat echt-wetenschappelijk objectief is. Dit lijkt er op dat partijdige wetenschap ingang vindt.'Theologie leeft van het engagement van theologen', lees ik. 'Ook in haar wetenschappelijke gehalte staat of valt theologie met de persoonlijke betrokkenheid van theologen..', zo gaat het verder,'..bij de geloofsgegevens'.
Is dit organische theologie, gemaakt in de strijd voor gerechtigheid, engagement, persoonlijke betrokkenheid.., in de strijd godservaring opdoen en die systematiseren? Ja, het gaat mw v. B. om ervaring, mystiek en spiritualiteit. Maar .,'het gevoel voor de honger naar "wat allen God noemen" moet volgens haar ontwikkeld worden. Wat allen God noemen. Zo'n algemeen religieus gevoel dus, geen specifieke God, laat staan de partijdige van het bijbelse Israel.
Met deze kritiek ben ik nu misschien, zoals zij dat zelf noemt, een van die 'reformatorische traditionals die mystiek afdoen als hoogmoedige aanmatiging van mensen die in eigenmachtige werkheiligheid naar God grijpen'. Ik ben zeker niet een 'geestelijk leider van de katholieke traditie die huiverig is voor de omgang van individuele gelovigen met god zonder de bemiddeling van gewijde ambtsdragers'. Ik ben wel 'mystiek begaafd', zoals het 'immers mogelijkheid van alle mensen' is.
De mystiek van mw v. B. is net zo opppervlakkig als de door haar bekritiseerde wetenschappelijke theologie. Ze vindt, terecht, dat ervaren van God meer mogelijk gemaakt moet worden, maar om welke God gaat het; is onderscheid ook te leren?
Wiens plicht?
De misvatting is, volgens M. (Kampen):' We kunnen vreedzaam samenleven, in harmonie met de natuur en andere mensen, we kunnen verdelen volgens maatstaven van rechtvaardigheid, we kunnen "het bouwwerk van het geluk" optrekken en iedereen daarin een plaatsje bieden. Dat is de meest hardnekkige illusie. Daarom zei Kant dat plicht voor geluk gaat, maar wie wil daarvan nog weten?'
Maar waardoor is dit onmogelijk, wordt dit onmogelijk gemaakt? Deze vraag stelt M jammergenoeg niet. Hij stelt dat het onmogelijk is. Mijns inziens wordt het onmogelijk gemaakt door onwil van mensen op machtsposities. Als je dat stelt, is ook duidelijk voor wie plicht voor (nog meer) geluk moet gaan. En dat is concreter dan en niet zo versluierend als 'we hebben te veel moraal en te weinig ethiek' of 'men gaat er veel te gemakkelijk van uit dat de eigen moraalopvattingen juist zijn' en 'men laat het probleem hoe die geldigheid is aan te tonen gewoon liggen'. Wie zijn die we en men? En om niet partijdig over te komen, maar juist onafhankelijk, objectief zegt M ook ergens:'De moraal van het (atoom)pacifisme en die van de nucleaire afschrikking (..) zijn ethisch achterhaald'. Een stelling overigens waar ik zo zonder meer geen kant mee op kan.
Joods.
In de nieuwtestamentische theologie blijken we in v.d.B. (Leiden) een ziener te hebben. Hij ziet voor de komende jaren nieuwe blikken die geworpen zullen worden op het N.T.' Naast de eye-openers vanuit feministische theologie en de bevrijdingstheologie zal er aandacht zijn voor de kosmische aspecten van de betekenis van christus'. Verheugd ziet v.d.B. een groeiende aandacht voor het feit dat het N.T. gegroeid is in een joodse context en dat de meeste discussies die erin gevoerd worden joods zijn. Voorts signaleert v.d.B. een voortgang van de tendens om het N.T. apokalyptisch te interpreteren. Daarnaast 'zal opnieuw de christologie in de belangstelling staan', en vanwege de vraag op welke wijze God ingrijpt in de geschiedenis 'zal de discussie over de opstanding nog wel even doorgaan'.
Theologie is theologie in context, vind v.d.B. Onze eigen context is volgens hem 'de aangevochten situatie van het christelijk geloof in de westerse cultuur'. 'Hierdoor is de theologie weer teruggeworpen op de kernvraag:Wat is dat geloof eigenlijk?'
Mijn vraag aan v.d.B. blijft echter: Wat is de maatschappelijke context, welke vragen leven daar bij wie en op wiens vragen kan de theologie een antwoord hebben? Of zoekt de heersende/gangbare theologie antwoorden die zo algemeen zijn dat ze uiteindelijk niemand helpen?
Dit soort theologie mag kennelijk wel voortkabbelen binnen de wetenschappelijke wereld. Ze is ongevaarlijk voor staat, kerk en economie, de heersende orde. Echter, enkel gebruik maken van de tolerantie is op den duur ook de dood in de kiem. Behalve wat er zal gebeuren, was het wenselijk dat v.d.B. had aangegeven wat moet gebeuren ten dienste van onderdrukte groepen (uit analyse van de context te concluderen welke).
Al 25 jaar.
H. (Rotterdam) is in het eerste artikel al duidelijk: 'Als theologie geen samenhangende antwoorden zoekt op de problemen, die in de afgelopen 25 jaar al zo vaak naar voren zijn gebracht, heeft ze niets wetenschappelijks te bieden en verdient ze ook geen belastingkredieten'.
Welnu, de heersende godsdienst, theologie, heeft zich kennelijk al zo ver aangepast aan het heersende niets dat ze al wel als overbodige post geschrapt kan worden. Is het al te laat dan? De artikelenserie heeft een afspiegeling van de middenmoot getoond waaraan dus ook niemand een boodschap bleek te hebben. Ingezonden brieven zijn er niet op gevolgd. Als de behoudende richtingen, zoals bijvoorbeeld de Gereformeerde Bond in de Hervormde Kerk, geen reden voor reactie hebben gezien dan is het middelmatigheid wat de klok slaat. 'Wat te doen tegen de alom om zich heengrijpende tendens tot berusting?' vraagt H.
Het schort volgens mij al bij de analyse. H noemt vier aanleidingen en redenen om zich te bezinnen. a) het onvermogen van de theologie om te gaan met de secularisatiegolf in het Westen, b) de toegenomen internationale variëteit van theologieën, c) de bedreiging van het aardse leefmilieu en d) de nood van de innerlijk verdeelde kerken. Bij de genoemde problemen onder de derde aanleiding valt op dat het problemen zijn van de aardige, rijke noord-westeling: '-hoe de uitdagingen in Oost-Europa tegemoet te treden?,-hoe steun te geven aan de "tweederde wereld"?'
Aanbod van heil.
Het probleem van de aardige rijke is: hoe om te gaan met de problematiek van de arme. De verdere -geestelijke- problematiek van de aardige, rijke theoloog is (door H. bij de eerste aanleiding genoemd): Dat 'de vraag naar God en godsdienst stagneert, ligt dat aan het aanbod of aan het niet voldoende peilen van de menselijke vraag naar het heil?'
Ik denk dat de representanten van de huidige, heersende theologie geen enkel zicht hebben op de -materiële- problematiek binnen de eerste wereld. De reële armoede in Nederland bijvoorbeeld komt in de artikelenreeks niet voor. De theologen lijken niet voort te komen uit, of binding te hebben met de groepen die in onze maatschappij naar de rand geschoven worden. Ze zouden er,minimaal, zicht op moeten hebben. Maar, zoals al gezegd, de analyse ontbreekt volledig.
Als je echter goed kijkt dan zie je dat er veel vraag naar heil is, en dan zie je ook dat er veel aanbod van (quasi-)heil is. Het wordt hoog tijd om in de ballingschap die Ene God uit de verhalen op te diepen en te plaatsen boven al die andere zogenaamde natuurgoden, door mensen geproduceerde afgodsbeelden. Gelukkig zijn er enkele theologen -in de marge- die, met vele andere gelovigen de religies van de negentiger jaren aanklagen en daarmee hoop overeind houden voor bijstandsvrouwen, wao-ers, aids-patienten, milieuaktivisten, anti-militaristen, computer-analfabeten (uitgerangeerden -want, tja als je niet mee kan ...-), ...
MESSIAANSE VERRASSING.
De agenda van de dogmatiek zal volgens H. de vraag naar Gods wezen moeten bevatten.Die vraag kan alleen gesteld worden,'via de vraag naar Gods werking, Gods handelen, Gods "economie".De systematische theologie zal zich daarom moeten concentreren op de schepppingstheologie, niet in concurrentie met fysica, biologie of ecologie, maar ter verrijking ervan en, wellicht, hier of daar ook ter sturing ervan'.
Confrontatie ermee staat niet in het rijtje. Gevestigden wagen zich daar niet aan. Sinds de 'bekering' van keizer Constantijn behoort de christelijke godsdienst tot de gevestigde orde. Steeds is -gelukkig- de gevestigde orde bekritiseerd en ondergraven. Vanuit "messiaanse cellen" is ook nu verzet geboden. En vanuit en ten behoeve van die basis wordt er ook getheologiseerd. Als de gevestigden daarmee -in hun eigen belang (dat ze zelf moeten voelen)- verbindingen willen aangaan ...dan verandert er vast wel iets aan de in het begin geschetste vorm van theologie.
Tot slot. Naast degenen die in de serie schreven, is het zeker zo dat er wel ook kritische theologen aan de faculteiten werken (en aan hogescholen), maar zij zijn er de uitzonderingen die het moeten uithouden binnen de hen geboden marges (ook binnen de nieuwe studierichtingen die de faculteiten opgezet hebben om de theologie te redden en waarvan nu, zoals in het begin vermeld, gezegd wordt dat ze grote belangstelling genieten).
Voor studenten geldt hetzelfde als voor docenten, hoewel ik gemerkt heb dat er bij meer dan alleen de kritische student brede belangstelling aangeraakt kan worden voor de tegenstellingen van stromingen binnen godsdiensten en voor het onderscheid tussen geloof en religie, waarmee bewustwording plaatsvindt van het religieus bezet-zijn en van het onderdrukken c.q. bevrijden van groepen mensen. Zulk soort verrassingen houden mij gaande.
Waar klinken anno nu de kritische geluiden? (Ganzevoort. ´Spelen met heilig vuur´, inter-religieus, ...?) In welke kerken, (basis-) gemeenten, parochies, is er kritische reflectie ...? Of is het de huidige paus ...?
Kunnen we nieuwe maatschappelijke, inter-levensbeschouwelijke praktijk vinden bij ´Nieuw-Wij !´ (http://www.nieuwwij.nl ) en bij Motief ( http://www.motief.org ) ?
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Uw meedenkende reactie wordt op prijs gesteld.