Vrouwen en slaven samen tegen dezelfde Heer-ser?

Jozef op avon(d)tuur?
In het eerste Bijbelboek Genesis vinden we het verhaal waar Jozef als slaaf in Egypte door de vrouw van Potifar wordt verleid.

Wat is hier nu precies de misdaad waardoor Jozef in het gevang belandt?

Het gaat -wellicht?- om gewaagde inzet van seksualiteit bij een poging tot positieverbetering van de vrouw.

Wat kunnen vrouwen en slaven van nu uit dit verhaal leren?

De volgende lezing wil een culturele, 'materialistische' visie geven. (Het ligt er aan wie kijkt en hoe zij/hij kan kijken.)

Eerst: Hoe lezen we 'materialistisch'? (in 9 stappen)
1. Keuze van de tekst.
    Waarom/waarvoor kiezen we déze tekst? (Welke vragen hebben we, waarvoor we deze tekst denken te kunnen gebruiken.)
Vergelijk een aantal vertalingen; maak een eigen werkvertaling (met Statenvertaling, 'nieuwe' vertaling -NBV-, Duitse Buber-Rosenzweig-vertaling en/of Naardense Bijbel).

2. Afbakening van de teksteenheid.
    Waar begint en waar eindigt een tekst? Titels en tussenkopjes variëren per vertaling (en zijn ook pas later toegevoegd!). Is het een verhaal, een redevoering, een brief, een lied, een verslag, een beschrijving? Let op de inclusio: het einde speelt in of verwijst naar het begin.

3. De aktiviteiten in de teksteenheid.
    Wie treden er in op, wat zijn hun handelingen, hoe veranderen deze in de loop van de tekst, waardoor; welke rol spelen tijd en ruimte.

4. Decoderen.
    Een verhaal is een visie op een gebeuren. Welke funkties zitten er in het verhaal. -een gebod wordt overtreden, straf volgt; of -een 'held' krijgt een opdracht, zij/hij slaagt (of niet); of - een gebrek treedt op, in de loop van het verhaal wordt dit al of niet gelenigd.

5. Kulturele analyse.
    Woorden die iets zeggen over de kultuur, de maatschappij waarin het verhaal werd gemaakt; plaatsaanduidingen, tijdsaanduidingen, ekonomische termen, politieke termen, ideologische termen (hoe men tegen de maatschappij aankijkt).

6. De kontekst.
    Kleine kontekst: de plaats van de tekst in het bijbelboek. Waarom staat het hier, wat gaat er aan vooraf, wat komt er na. Waarom.
    Grote kontekst: Staat de tekst in het oude of nieuwe testament. Hoort het b.v. bij de Profeten of bij de Thora. Wie is of zijn de schrijfsters.

7. Kernwoorden.
    Voor de tekst die je aan het lezen bent, kan het verhelderend werken als je onderzoekt wat de rol van sommige woorden uit de tekst in andere bijbelse teksten is. In sommige vertalingen en in een zgn. concordans staan verwijzingen.

8. Conclusies.

9. Actualisatie. Wat kan dit nu betekenen, voor wie?


Jozef in Egypte.   Genesis 39. 

Als exegese-oefening heb ik enkele 'materialistische' stappen gezet in de tekst die handelt over de slaaf Jozef en de vrouw van een 'overste'. Nu wil ik ondervinden of de methode goede functie kan hebben in een groep en ben ik benieuwd in hoeverre de conclusies bij het verhaal van Jozef betekenis kunnen hebben voor mensen-van-nu in onze (post-)moderne samenleving.
                   
Traditioneel wordt van deze tekst gezegd dat die handelt over een keurige, brave jongen die verleid wordt door een kwaadwillende vrouw. Het is een geliefd verhaal voor vertellers uit een kinderbijbel. Ook in de zondagse preek wordt gangbaar verhaald van de overwinning van het goede, gepersonifieerd in de gelovige jongeman van de stam van Israel.
Onbevangen, of associatief lezen met het materialistisch instrumentarium brengt ons een spanning tussen de man-vrouw- en de heer-slaaf-tegenstelling.

Stap 1.
a. Welke vragen hebben we (wie ben ik, wat houd mij bezig);
b. Vergelijken van vertalingen. (Zonder de Hebreeuwse tekst maar wel met de Duitse Buber-Rosenzweig- en de Statenvertaling; en de nieuwe N.B.V.-vertaling.)(Hieronder liefst in drie kolommen naast elkaar, maar dat lukt niet.)

N.B.V.-vertaling:

1. lijfwacht
2. woonde
4. genegenheid
6. met hem naast zich
   was
7. kom bij me liggen
8. vrouw
9. niemand is machtiger dan ik
10.omgang met haar hebben
11.de huisgenoten

12.naar buiten
14.zijn spel met ons drijven
17.slaaf
20.wierp
   gevangenis
   hij kwam daar
21.genade
   genegenheid
   overste
-----------------
Staten-vertaling:

trawanten
was
genade
met hem
was
lig bij me
huisvrouw
niemand is groter dan ik

bij haar te liggen

de lieden des huizes

naar buiten
met ons te spotten

knecht
leverde
gevangenhuis
was daar
goedertierenheid
genade
overste
---------------
B.-R.-vertaling:

paleiswacht
bleef
gunst
neben ihm um
werd
lig bij me!
vrouw
hij zelf is niet groter dan ik
mit ihr zu sein

de huislieden

ins Freie
sein Spiel mit uns treibe

slaaf
übergab
Zwingerhaus/Zwinger
hij bleef
Huld
gunst
Vogt
 ----------------
*wonen (2),genegenheid (4),omgang hebben met (10) en huisgenoten (11), doen afbreuk aan de feitelijke, materiële verhouding slaaf-heer.
*bleef (2) en werd (6), kan aangeven dat het over langere tijd speelde, meerdere jaren.
*ins Freie (12), kan meer betekenen dan 'naar buiten': naar de vrijheid, uit de slavernij.
*Zwinger (20), is meer in de richting van duimschroef, dwangbuis, martelkamer; en dat lijkt dichter bij de werkelijkheid van gevangenen des farao's (wellicht politieke gevangenen).

Stap 2. afbakening van de tekst.
 -De Statenvertaling maakt een tussenkopje: 39:1-18, 19-23.
 -Naar B.-R. kan ook: 39:1,2-3,4-19,20,21-23.
  want: 2: ER war mit Josef; en 23: weil ER mit Josef war.
  Het gaat om wat daartussenin gebeurt.
  ook: 3: sein Herr sah ...das ER mit ihm war; en 23: der Vogt sah ..., weil ER mit J. war.

Stap 3. de aktiviteit. De aktiviteit gaat van: Gunst fand J. in seinen Augen, tot: sein Zorn ent-flammte (4 - 19).
  De vrouw sloeg haar ogen op J.(7.) (Zij zag niet ? -wat Potifar wel zag- dat JHWH     met J. was?)
  (Gaat het om het zien van JHWH; als je daar geen oog voor hebt, dan ... ?   Of gaat het      erom dat sommigen God wel zien en anderen niet -en dat we ons rekenschap moeten geven van die feitelijkheid-? Of gaat het om 'met-God-gaan' en dan zal je gered worden ?)
                   
Stap 4. Decoderen. De 'held' Jozef heeft de 'opdracht' in het verbond met JHWH te blijven, hij slaagt daarin; of: een gebod wordt overtreden, straf volgt. Josef wordt meegevoerd in de gebodsovertreding.
Vergelijken we met Gen.16: Abraham (de heer) mag wel een slavin (Hagar, een Egyptische) tot zich nemen. Als de vrouw van de heer (een Egyptische) een slaaf tot zich neemt dan kan dat niet. Wil de tekst bevestigen dat een vrouw niet (meer) de rechten heeft die een man (nu) wel heeft? Betekent het dat een herstel in de verhouding man-vrouw niet getolereerd wordt. En dat het voor de vrouwenstrijd een misrekening was de -hier betere- verhouding heer-slaaf bij die strijd -al te gemakkelijk- te gebruiken als één van eenzelfde orde?

Stap 5. Kulturele analyse.
-Josef was in handen van Ismaelieten (afstammelingen van de Egyptische slavin Hagar). Dat betekent dat de verhouding Ismael- Israel omgekeerd was.
-Een aantal keren staat er duidelijk dat het gaat om alle 'bezit' van de overste, van hem, waar zegen op rustte; alles van zijn vrouw staat daar buiten, want dat wordt uitdrukkelijk apart genoemd: haar personeel. Er waren stellig gescheiden onderkomens.
-Potifar heeft al zijn werk uitbesteed en houdt zich alleen maar bezig met zijn 'brood' en 'spelletjes'. Als een van de hovelingen zal hij zich dat wel kunnen permitteren. En 'huis en veld en lieden van het huis' omvatte kennelijk zo veel dat hij het overzicht graag aan een ander overliet. Wat er zich verder allemaal afspeelde in zijn directe omgeving interesseert hem niet. Misschien ontgaat hem ook wat zijn vrouw aan (politieke?) aktiviteiten ontplooit.
-Egypte is de plaats van actie. Daar gaat het om een Hebreeuwse (nomadische) slaaf. Déze man, die 'overspel' pleegt, komt in de martelkamer. Van de vrouw horen we niets meer.

-Huis, gevangenis en veld, van de overste van de paleiswacht; het lijkt op een komplete setting voor vasthouden, bewaken, tewerkstellen van politieke gevangenen en dwangarbeid.

(Stap 6, kleine kontekst: Gen. 40:3 vertelt dat de gevangenis des konings in het domein van Potifar is.)

Stap 7. Kernwoorden
*Kleed. In Gen.37:23 komt 'bij zijn kleed grijpen' voor waar de broers Josefs kleed uittrekken.
'Het kleed afleggen' staat ook in Deut.21:13 : een tot vrouw genomen gevangene zal haar kleed afleggen.
Potifar heeft van de Hebreeuwse slaaf geen gevaar te duchten. Als Josef weigert in te gaan op de drang van Potifars vrouw moet zij hem wel als bliksemafleider gebruiken.
Onduidelijk blijft of Josef de kans probeerde te grijpen om te vluchten (via het vrouwendeel van het domein).
*'Sein Spiel treiben'; betekent dat een suggestie van het spelen van een politiek spelletje? (14: die hij tot ons heeft laten komen; dat hij zijn spel met ons speelt.) Gaat het om het verleiden tot een politiek kamp, om een inbeslagname, een voor-karretjes-spannen. Potifar wil zijn politieke man-vrouw-verhouding bestendigen door haar met een slaaf in de val te lokken?
Josef zou dan een slimmer strateeg zijn. Hij ontkomt weliswaar niet aan de beschuldiging en belandt wel in de gevangenis, maar ...
De weg van het verbond, de weg naar gerechtigheid, de weg van bevrijding voert slechts dóór de ellende heen. (En al de tijd weet je wat je wel en niet moet doen.)

Stap 6. De grote kontekst.
Deze teksten (de Thora-boeken, de eerste vijf) werden geschreven, waarschijnlijk tijdens en na de Babylonische ballingschap, met de bedoeling in die ballingschap te vertellen over de God van de bevrijding (exodus) die ook Schepper van de wereld geacht wordt; en over hoe 'Israel' (een nomadenstam) in die slavernij kon zijn terecht gekomen. Om te laten zien hoe het wel en niet moet, en hoe het volk er uit kan komen (uit de ballingschap).

8. Wat kan de tekst voor nu betekenen?
Geen seksuele moraal.
Wel strategische overwegingen voor hedendaagse vrouwen en slaven (wie zijn dat?; met ontslag-bedreigde werknemers, b.v.?): Waar zijn de gezamenlijke belangen en hoe zijn die in te zetten?

Tenslotte: De vraag van leraren en/of ouders of dit verhaal gebruikt kan worden op de basisschool, komt o.a. voort uit de overweging of je het met kinderen kan hebben over seksuele verleiding. Het gaat dus in de tekst niet alleen in strikte zin om seksuele ontrouw of iets dergelijks. Trouwens, alsof we dat zouden moeten verdoezelen.

(Gerrit Buunk, Protestantse kerk, Middelburg, 2016)