Weerbare spiritualiteit, temidden van verharding

Hoe komt het dat rechts-extreme ideeën aanvaardbaar worden voor de burger van het midden? Hoe bijbels is de wijze waarop populisten zich afzetten tegen de islam en de moslims en tegen migranten in het algemeen? 
Het wordt tijd een helder geluid te laten horen vanuit de kerken. 

Innerlijke onvrede en angst vormen het kapitaal van populisten. Terecht zijn mensen ontevreden over de trage en moeizame werken aan oplossingen van de problemen in de samenleving en het is zeker niet onlogisch om angstig te zijn over de toekomst van werkgelegenheid. Maar als we niet oppassen, zijn allochtonen al te snel de zondebokken bij alles wat in onze maatschappij niet soepel loopt.
Er zijn inderdaad in Europa en ook in Amerika en in Australië heel wat fundamentalistische moslims actief, op vele terreinen.
Maar waardoor voelt dat als zo bedreigend? Als fundamentalisme in andere tijden en op andere plaatsen sterk in beweging was, dan waren steeds andere mensen alert, waakzaam, zelfbewust, zelfzeker en sterk genoeg en weerbaar en overtuigd genoeg van gezamenlijke waarden om niet bang in een schulp te kruipen. Tegen de Ku Klux Klan bv, waren mensen in de VS weerbaar genoeg om ze in toom te houden. En dat zijn ze ook nu, mag ik toch hopen.

We mogen echter niet voorbijzien aan het feit dat -parallel aan fundamentalisme bij moslims- vanuit extreem-rechtse groeperingen de kansen worden aangegrepen om brave burgers van het midden te masseren, te strelen, kortom, warm te maken voor wat nu nog gezien wordt als extreme, maar aanvaardbaar-wordende ´oplossingen´.
Het griezelige van populistische bewegingen (stijl Dedecker)  en rechtse extremisten (stijl Vlaams Belang) is dat we niet precies weten welke kanalen zij uiteindelijk, als zij genoeg macht zouden krijgen, zouden aanwenden om de onvrede van het volk te laten wegvloeien. Blijft het bij scherpe debatten, dan is dat overkomelijk. Beloven zij het volk innerlijke vrede door de islam te verbieden en moslims te onderdrukken, dan zal dat niemand verlossen van innerlijke onvrede, integendeel: dan krijgt die onvrede nieuw voedsel en zou ze kunnen uitgroeien tot een gevaarlijke omvang. Zoals we al eerder hebben gezien in de geschiedenis.

In VolZin, oecumenisch opinieblad voor geloof en samenleving, werd gemeld: Dat christenen beter bij populisten als Wilders vandaan kunnen blijven, mocht van dominee Pieter van Kampen vorig jaar best vanaf de kansel gezegd worden. In het EO-radioprogramma ´Deze Week´ kwam hij te spreken over de jaren dertig van de vorige eeuw, toen Protestantse kerken openlijk de politieke opvattingen van de NSB veroordeelden. (Tegenhangers van de NSB in België waren toen het VNV, DeVlag en Rex.) “Ik vroeg me af of die maatschappelijke verantwoordelijkheid van kerken nu ook weer van toepassing is”, aldus Van Kampen.

Om zich uit te spreken, ziet hij twee argumenten op geestelijke grondslag: “Ten eerste staat er in de Bijbel dat je geen valse getuigenis mag afleggen over je naaste. Wilders komt met zijn uitspraken over moslims op de grens van het schenden van dat gebod. Ten tweede staat het uitsluiten van een grote groep mensen om te kunnen komen tot een éénvormige cultuur, voor mij haaks op de hele ethiek van het evangelie.”
Afgezien van Bijbelse argumenten hebben de kerken geen systematische analyse van het populisme waar Wilders (evenals Vlaamse verwanten; GB) succes mee oogst, zegt hoogleraar diaconie Herman Noordegraaf in VolZin. Die zouden ze wel moeten maken, vindt hij, en daarbij nagaan wie er vatbaar voor zijn, om ook die mensen te bereiken.
Hij geeft zelf alvast een voorzet: “Het populisme in de politiek kenmerkt zich door het simplificeren van problemen, en een wij-zij denken: wij tegen de islam en tegen de zogenoemd ´politiek-correcte kliek´ in Den Haag (en in Brussel; GB). Ook maakt het gebruik van zondebokken, in dit geval moslims. Het doet afbreuk aan de sociale samenhang en frustreert het democratisch debat door problemen neer te zetten in uitvergrote incidenten.” Met die problemen worden vooral de zorgen over de integratie bedoeld, en het gevoel dat mensen zich niet meer herkennen in de politiek en de samenleving. “Daar zal een adequate reactie op moeten komen, zonder de nuances te laten vallen. Een visie die de zorgen serieus neemt, maar stigmatisering van moslims afwijst.”
Het betekent naar mijn overtuiging, dat we dus zelf onze onzekerheid, onze aarzeling, ons gevoel over hoe zwak we klaarblijkelijk voor onze waarden stáan, zullen moeten overwinnen. Zoals gezegd wordt: angst is een slechte raadgever. Wat mij betreft: als ik mezelf niet zwak voel, voel ik me niet bang voor ontwrichters, maar kan ik ze tegemoet treden.

Degenen die alle christenen over éen kam scheren, over de kam bv. van die bisschop die de joden-uitroeiing kleineert, die doen de meerderheid van de christenen tekort. Degenen die alle gelovigen allemaal als éen pot nat betitelen, die doen ook zichzelf tekort. Degenen die het verkeerde van de mens, zoals zichtbaar bv bij de fascisten, zien als -toch iedere keer weer- de sterkste beweging, die doen ook zichzelf tekort, vind ik. Want: ik denk dat er een sterkere Kracht is, uiteindelijk, die het goede van de mens bewaart.
Kortom, het is steeds in nieuwe tijden, in nieuwe verhoudingen een opdracht om je als mens niet te laten uitspelen tegen een ander mens. Laat je niet door de angst in de verkeerde denkwijze trekken/duwen.

Blijf sterk, blijf weerbaar, dan blijf je vrij om te beoordelen wie je als gematigde bondgenoot naast je kan toelaten, en voor wie jijzelf de gematigde bondgenoot kan zijn!
Wat mij betreft: ik schrik wel, maar ik voel me niet zwak, want ik denk dat er voldoende gematigde mensen zijn, waaronder ook moslims, die ons (christenen, vrijzinnigen en andere mensen van goede wil) goed kunnen gebruiken in een nieuw bondgenootschap tegen de hedendaagse fundamentalisten (w.o. dus moslims, vlamingen en nederlanders).

Wat we als kerken in elk geval moeten blijven doen, is hulp bieden aan mensen om hun eigen weerbare spiritualiteit op te bouwen en te verstevigen.

Etty Hillesum, de jonge joodse vrouw die dagboeken en brieven uit de oorlogsjaren ’42 en ’43 naliet waarin ze een mystiek ontwikkelingsproces beschrijft, was in vele opzichten een markante voorloopster van wat nu zo´n nieuwe spiritualiteit genoemd kan worden. Ze bekommerde zich niet om godsdienstige dogma’s, las in spirituele boeken en oogstte eruit wat haar aansprak, ze mediteerde elke ochtend, en ze zocht en vond ‘een voelbare, levende, steeds in beweging zijnde bron’ in haar eigen binnenste. Hoe vond ze die? Door de oude pijn, trauma’s en frustraties, de gaten en de wonden in zichzelf ‘tot klaarheid te brengen’, zoals ze het zelf noemde.

(gepubliceerd in kerkblad Mechelen, 2012)