Ik kan u wel iets vertellen over mijn eigen protestantse reilen en zeilen. Ik zal u proberen enigszins wijzer te maken over ontwikkelingen in de protestantse theologie in West-Europa gedurende de 20e eeuw en ik zal u aan het eind van mijn verhaal twee voorstellen doen over interlevensbeschouwelijke dialoog.
Ik zal beginnen met twee voor mij opvallende momenten in Vlaanderen.
Zoals u kan horen, ben ik uit Nederland afkomstig. Toen ik in Mechelen kwam om op zoek te gaan naar een huis -ik zou predikant gaan worden voor de Zandpoortkerk- stapte ik een kantoor binnen van een makelaar, raakte daar dus wat aan de praat, vertelde dat ik voor de protestanten in Mechelen zou komen werken -áls het vinden van een huis zou lukken-, en kreeg als verbaasde reactie: ah, zijn er hier protestanten dan?
Oké, dacht ik, logisch, in een vanouds katholiek land zullen er velen zijn die amper iets weten van protestanten.
Dat is mijn eerste opvallende moment.
Het tweede is van toen de koning op bezoek was geweest bij de paus -schijnt gebruikelijk te zijn-. In de krant las ik daarover een bericht. In dat bericht stond de volgende zin, naast het gegeven van enkele andere Europese vorstenhuizen die ook op bezoek gaan bij de paus: ´voor de rest telt Europa nog maar weinig christelijke staatshoofden. De Scandinavische zijn lutheraans, Nederland is protestants en Groot-Brittannië anglicaans´.
Wat is in deze zin nu zo vreemd? Voor sommigen van u misschien niets? Voor lutheranen, protestanten en anglicanen alles.
Het woord ´christen´ wordt hier namelijk voorbehouden aan degene die in de katholieke traditie van het christendom staat. Alleen de katholieke gelovige zou christen zijn. Zo be-grepen wordt er geen rekening mee gehouden dat er in het christelijk palet meerdere kleuren aan te duiden zijn. Evenals dat er in de Islam bv, de stromingen soennieten en sjiïeten bestaan -en nog andere-. En evenzo weten we van meerdere geloofsrichtingen binnen het Jodendom.
Het schijnt alleszins heel erg Vlaams te zijn om zo het begrip christen te denken. Protestanten worden -nog steeds, zou je denken- buiten beeld gehouden (en bedoelde krant was niet eens de Standaard).
Goed; nog een derde moment wil ik aanduiden, omdat dat het moment was waarna ik me bij uw vrijzinnige organisatie heb aangemeld voor een te houden inleiding.
We hebben als protestantse gemeente samen met VormingPlus een bijeenkomst gehouden over het onderwerp pluriforme samenleving, naar aanleiding van het boek Ander Geloof van Steve Stevaert.
Verrassend vind ik van Stevaerts boek dat Steve zo´n duidelijk en nadrukkelijk appèl doet om werk te maken van de pluriforme samenleving. En naar wat ik op de betreffende bijeenkomst gehoord heb aan diverse opmerkingen en vragen uit het aanwezig publiek concludeer ik dat hij groot gelijk heeft. Want: wát een spanning bestaat er (nog) -in Mechelen en niet alleen hier denk ik- tussen christelijk (dat is hier dus: katholiek) en socialistisch, en ook tussen vrijzinnig en christelijk!
Daar moet echt wat aan gedaan worden, lijkt mij. De oude verzuiling moet doorbroken wor-den, anders blíjven deze tegenstellingen de Vlaamse politiek beheersen. (En wie loopt er als derde lachend met de buit weg?!)
Godsdienstige genootschappen een kans geven, het lijkt niet echt een issue bij vakbonden en politieke partijen die in de ´socialistische´ zuil zitten, evenmin als bij de liberalen. Nochtans doet Steve dus uitnodigende uitspraken. Zeker om gematigde moslims en progressieve christenen en mensen van goede wil -samen- het voordeel van de twijfel te geven.
Ik wil als protestant dit nogmaals graag onderstrepen; het is noodzaak. Aan het eind kom ik er op terug.
Ik ga nu naar mijn gang door een stukje protestantse geschiedenis in Nederland, Duitsland en Vlaanderen. Ik heb daarmee kennis gemaakt door mijn theologie-studie in de jaren ´80.
Als van-huis-uit-protestant -van boven de Maas en de Rijn-, zou ik theologie kunnen gaan studeren aan een algemene universiteit, niet aan een kerkgebonden faculteit. In de protestantse stroming waarbinnen ik ben opgegroeid is het goed gebruik om te studeren aan een zogenoemde ´openbare´ wetenschappelijke opleiding. Ik had echter, toen ik de studie wilde gaan beginnen, geen klassieke vooropleiding. Wel was ik even als leraar werkzaam geweest in het lager onderwijs en daarna als arbeider in een fabriek. Het was precies de ervaring in de fabriek die mij in de richting bracht van theologie te willen studeren. Ik vroeg mij af hoe het komt dat de kerk en de arbeider elkaar niet of nauwelijks kennen.
Goed, ik wil theologie studeren, maar de enige opleiding die voor mij wel toegankelijk bleek, was een katholieke, in Utrecht. Daar kon men aan de studie beginnen en gaandeweg de be-nodigde klassieke talen leren. Bovendien was dat toen een opleiding waarbinnen heel na-drukkelijk kritische vragen gesteld werden, zoals ik die zelf ook had. Het was in de tijd dat prof. Schillebeeckx in Nijmegen zijn verrassende inzichten publiceerde. Na het doctoraal afgerond te hebben -wat dus helemaal niet zo strikt katholiek was-, heb ik de kerkelijke op-leiding tot predikant vervolgens gedaan aan de protestantse opleiding die verbonden was aan de (stedelijke) universiteit in Amsterdam.
Ter uwer informatie: In Brussel is ook een protestantse universitaire predikantenopleiding.
Wat ik leerde en waarvan ik u hier een klein stukje zal doorgeven, is het volgende.
Sinds de Verlichting en de Franse Revolutie trekt de mens al meer en meer weg uit de on-mondigheid naar autonomie. De mens leert om alle grote problemen zelf op te lossen, zonder de werkhypothese 'god'. Dat betekent het wegvallen van de theocratie, of eigenlijk van het kerkelijk gezag over de wetenschap.
De liberale theologie van de 19e eeuw, het modernisme, had de oplossing bij het wegvallen van de theocratie gezocht in de reductie van de plaats van God; door de wereld en de filosofie toe te laten die plaats te bepalen. Er is geen god daarboven, daarbuiten, die heerst over wereld en mens. Er is geen scheiding tussen natuur en bovennatuur, geschiedenis en heilsgeschiedenis, politiek en geloof, verlossing en bevrijding.
Kort samengevat zien we in de theologie -eind 19e eeuw- het volgende: De liberale theologie laat filosofie en menselijke ervaring als theologisch criterium toe. Volgens Schleiermacher bv, ligt de oorsprong van de godsdienst niet in het verstand -dat was het uitgangspunt van de Verlichting-, maar in het gevoel dat in ieder mens aanwezig is. Christendom is dan een variant geworden, een van de algehele en algemene godsdienstigheid. Dit is in overeenstemming met de geest van de tijd: geloof in wetenschap, vooruitgang, cultuur of het bereikbare godsrijk.
Dan, al vóor de crisis van de jaren 30, protesteerde de protestantse theoloog Karl Barth fel tegen de gevolgen van de opvattingen van de moderne theologie. De mens moet zich niet meester maken van God. Er zijn geen direkte uitspraken te doen over God. Al het aardse staat onder het oordeel van God.
Dit is zijn religiekritiek. Barth legt sterk de nadruk op de rechtvaardiging door geloof alleen. De mens kan dat niet zelf. Later plaatst hij het kritisch principe van God ´de gans Andere´ tegenover de diktatoriale fascistische macht. Want dát is wat de mens kennelijk voortbrengt.
Bonhoeffer, een Duits protestants dominee, deelt deze visie van Barth. Hij vindt echter dat Barth de wereld, de mens met dit theologisch concept aan zichzelf overlaat -God op zo grote afstand-. Bonhoeffer wil een brug slaan tussen de liberale, religieloze cultuur (het gesekula-riseerde westen) en het Woord van God. Voor hem betekent dat: Christelijk geloof kent geen andere en 'eigenlijke' werkelijkheid buiten of boven de aardse geschiedenis. Omdat de mens en de wereld zelfstandig zijn geworden, moet deze mondigheid van de mens positief worden erkend en aanvaard.
Het gaat om de weg van het 'volk van God' in de aardse geschiedenis in dienst van de ge-rechtigheid, en niet om het individuele heil. Het gaat om de ene, hele wereld en de hele cul-tuur, om de hele mens en niet om een vlucht in de innerlijkheid, niet om een buiten-wereldse vrede met God, niet om een antwoord op onze laatste vragen. Wij moeten ophouden de woorden van de bijbel metafysisch en individualistisch uit te leggen.
Terwijl de liberale theologie bij de mens begint en Barth bij God, gaat Bonhoeffer tenslotte uit van Jezus Messias. Bonhoeffer geeft een aanzet tot een theologie van de praxis waarin geloof tendeert tot navolging van Christus, tot deel hebben aan Gods lijden aan de goddeloze wereld.
Hij overwint de burgerlijke theologie door de verschuiving van het perspektief van een al-machtige God naar een lijdende God. Bonhoeffer komt -zo kunnen we zeggen- tot niet-religieuze, wereldse interpretatie van bijbelse begrippen als boete, rechtvaardiging, weder-geboorte en heiligmaking. Christen-zijn kan zo verstaan worden als solidariteit met ver-drukten en gediskrimineerden.
Als in de jaren zestig de verwachtingen van velen in Europa niet uitkomen (geen grotere sociale gelijkheid, wel Vietnam-oorlog, ..) dan concluderen sommige theologen in Europa dat het niet meer om 'de' mens gaat maar om groepen, klassen, rassen. Hun theologie is een reaktie op de individualistische heilsverwachting van na W.O. II. (Van het existentialisme. Men hoopte toen op de verschijning van een andere, betere mens. Niet de natuur of de natuurlijke wereld, maar de mens was de weg naar God.)
De nieuwe theologie handelt over konkrete situaties en gebeurtenissen. Een vertegenwoor-digster van deze ´politieke´ theologie is de Duitse protestantse (Luthers) Dorothee Sölle. Deze nieuwe stroming heeft haar wortels niet alleen in de traditie, de bijbel en de concilies, maar ook in haar verhouding met een specifiek kultureel/maatschappelijk 'moment'. Deze theologie laat de wereld zien in zijn materiële tegenstellingen.
Het gaat om zelfkritiek, door de theologie. Deze theologie staat in een kritische en polemische verhouding tot de bestaande maatschappij, de historisch gegroeide situatie. Ze helpt christenen te komen tot politieke stellingname; verder gaand dan de individuele ´navolging-van-Christus´ van Bonhoeffer. Het gaat om het in beweging zetten van veranderingen, niet om bevrijding uit armoede en ellende maar om bevrijding uit onze rijkdom en mateloze welvaart. Het gaat om een strijd tegen onszelf. Het christendom moet zich bevrijden uit de gevangenschap van de verburgerlijking'.
Ons probleem vandaag, zo wordt in de jaren 80 in deze protestantse stroming gezegd, is de verborgen uitbuiting die achter schijnvrijheden schuil gaat. Het evangelie ontmaskert dat en klaagt het aan.
De politieke theologie ontleent aan het evangelie de onherleidbare belofte van en opdracht tot vrede, vrijheid en gerechtigheid voor allen. Haar funkties worden dus kritiek en ontwerp, ideologiekritiek en vernieuwingsmodellen. Ze heeft het idee van een christelijke maatschappij opgegeven. Zij heeft geen voorontwerp van een sociale orde, in haar ogen is er geen chris-telijke politiek. Er is slechts de publieke en kritische praxis van christenen'.
In deze -toch niet exclusief-protestantse- theologie wordt solidariteit tot uitdrukking gebracht. In West-Europa spreekt deze theologie vooral groepen christenen aan die zich met name richten tegen de bewapening en op solidariteit met de Derde Wereld.
In mijn protestantse gemeente deed ik daar zelf volop in mee.
Vervolgens is er de zogenoemde economische theologie -die ín de sekuliere maatschappij toch religie aanwijst, én probeert te overwinnen-.
In de visie van de Nederlandse protestant Arend Van Leeuwen zet zich theologie in als religie-kritiek. 'Theologie als ´wetenschappelijk onderzoek van religie´ is tegen de binnen-wereldse theos, tegen de heersende religie; ze ontmaskert de ´religieuze legitimering van onderdrukking en uitbuiting.' Deze visie is zeer ongebruikelijk, maar zoals we zagen, religiekritiek heeft in kerk en theologie een lange traditie.
Ook onder godsdienstigen, gelovigen, die menen slechts de ene God van de TeNaCh te erkennen, of van de Bijbel, of van de Qur'an, of van ... en onder vrijzinnigen die menen alle godsdienstigheid achter zich te hebben gelaten, blijken er velen onderhevig aan de nieuwe religie -die te vinden is in de economie.
'Theologie aksentueert zich ten opzichte van de andere wetenschappen, door binnen het netwerk van de afzonderlijke vakwetenschappen dóór te blijven vragen naar het geheel', zegt Van Leeuwen. Voor hem betekent dat 'dat theologie a-theïstisch wordt; ontmaskering van de theos, de religie, is een noodzakelijke voorwaarde om de maatschappij te kunnen veranderen. Theologie gaat daarmee in op de vraag die haar gesteld moet worden: Stelt zij mensen in staat lief te hebben, bevordert zij de bevrijding van individu en maatschappij, de bevrijding van elke poging de wereld in zichzelf besloten te laten. Zet zij mensen tot vrijheid aan?
We mogen dit van de theologie vragen en we mogen groepen vormen van mensen die het samen willen proberen waar te maken, als geloofs-gemeenschappen.
In de bijbel is de grond van deze opvatting te vinden. Daar wordt de geschiedenis verteld van een -telkens herhaalde- doorbraak door de bancirkel van de religie, gehoor gevend aan de messiaanse oproep úit te trekken zonder dat je weet waar je uitkomt'.
In de wereldwijde protestantse traditie is een belangwekkend kerkelijk document gepubliceerd, de zogenoemde Belijdenis van Accra. Een document waarmee ook de (er-kende) Verenigde Protestantse Kerken in België maatschappelijk relevant willen en kunnen spreken, over de heersende (wereldwijde) economische orde -die tegelijkertijd rijkdom voor enkelen produceert én grote armoede voor velen.
Waarom wil men spreken? Omdat de heersende tendensen -die ook binnen ons eigen Vlaanderen zichtbaar zijn- fundamenteel ingaan tegen bijbelse principes van gerechtigheid en vrede.
We leren uit de Bijbelse verhalen dat er een God is die uiteindelijk sterker is -en zal zijn- dan de goden aan wie de mensen zich telkens weer uitleveren. Deze God die herkenbaar is in zowel het Oude als het Nieuwe Testament, zowel in de Joodse als in de Christelijke traditie dus, zoekt de mondigheid van de mensen, maakt openingen om weerbaar te zijn tegen af-goden.
Met dit laatste zeg ik impliciet iets over het moderne Godsbeeld dat in deze protestantse theologie naar voren komt.
Theologie ontwikkelt zich; in de maatschappij, in de wetenschap zijn ontwikkelingen gaande; ook het bevrijdende karakter van God evolueert mee. .
Een voorbeeld van hoe -voor mij- God -met een vernieuwd godsbeeld- past in en van belang kan zijn ook voor de komende tijd, heeft te maken met de natuurwetenschappen: de quantum-mechanica. Die stelt ons toch voor nieuwe vragen; net als dat in een ver verleden de ont-dekking dat de aarde rond is de mensheid voor nieuwe vragen stelde.
De vraag is: -Hoe denken wij -nu- dat geschiedenis gebeurt?, en zegt dat iets over hoe je de toekomst ziet?, en over je godsbeeld en mensbeeld?,
-is het (nog) zo dat de loop-der-dingen zich lineair voltrekt, is geschiedenis iets als natuurlijke ontwikkeling, is het zo dat we dus steeds meer en steeds beter weten en kunnen en begrijpen?
De quantum-theorie, inmiddels toch al lang geleden ontdekt: materie en energie lijken wil-lekeurig te botsen en reacties aan te gaan, er is geen lijn in te ontdekken van oorzaak-en-gevolg.
´Natuurlijke ontwikkeling´ verloopt dus niet volgens de logica die we lang dachten.
Dat betekent dan toch dat we ons concept van geschiedenis als natuurlijk verloop -oorzaak en gevolg- moeten loslaten. Ontwikkelingen in de geschiedenis moeten we veeleer bezien als botsingen, conflicten waar een vervolg-richting uit voortkomt die vooraf niet te voorzien is geweest (met de oude blikrichting).
Waar het met ons, met de wereld naar toe gaat, kunnen we dus niet vooruit denken, aan de hand van de evolutie-theorie bv, omdat we het gebeuren niet slechts kunnen zien als iets wat nu eenmaal gaat zoals het gaat. Het zal veeleer gaan volgens botsingen, breuken, wendingen, ... en daar moeten we/kunnen we zelf actief een rol in spelen.
Deze veranderende kijk op geschiedenis betekent ook iets, moet ook iets betekenen, voor ons huidig Godsbeeld en ons mensbeeld. (In de joodse denktraditie is heel goed denkbaar dat God een God is die inbreekt in de geschiedenis . En we zagen door de protestant Van Leeuwen dat in de bijbel de geschiedenis verteld wordt van een -telkens herhaalde- doorbraak door de bancirkel van de religie, gehoor gevend aan de messiaanse oproep úit te trekken zonder dat je weet waar je uitkomt.
De protestantse kerk probeert kritisch-opbouwend in de samenleving een rol te spelen. Het houdt in dat we zelf moeten veranderen, toekomstgericht moeten zijn, oude beelden over God en mens moeten bijstellen, steeds met nieuwe ogen de Bijbel mogen lezen.
Ook betekent het dat we kritisch moeten zijn op de tekenen van de tijd.
Ik denk bv, dat we er op verdacht moeten zijn dat in de huidige economische transformatie naar het post-industriëel, het zogenoemd 'technotronisch', tijdperk de huidige (af-)goden vervangen gaan worden door nieuwe.
Teken van de tijd is dat er groepen mensen in onze samenleving zijn die belang hebben bij angst. Die het nodig hebben dat er tegenstellingen verscherpt worden tussen mensen. Daartegenin zullen de diverse levensbeschouwelijke organisaties moeten samenwerken.
De waarden die de diverse levensbeschouwingen -godsdienstig en humanistisch- hebben gevonden en opgebouwd, zullen we in gezamenlijke verscheidenheid moeten verdedigen en doorgeven aan de volgende generatie. Ze blijven niet vanzelf bewaard, we zullen er wat voor moeten doen!
Ik wil -tenslotte- dan ook pleiten voor twee dingen. Ten eerste een nieuw vak in alle basis-onderwijs in Belgie, namelijk kennis van geestelijke stromingen. In het gemeenschaps-onderwijs zowel als in het vrij onderwijs; geregeld door de overheid, met dus ook een op-leiding daartoe aan alle lerarenopleidingen -niet alleen aan de katholieke.
En ten tweede in steden en dorpen, een interlevensbeschouwelijke dialoog. Niet alleen een inter-religieuze dialoog -waarmee dit jaar een voorzichtig begin gemaakt wordt, mede vanuit onze protestantse gemeenschap-, maar een interlevensbeschouwelijke -zoals door Stevaert bepleit en zoals al in Antwerpen en Hasselt uitgevoerd wordt. Zeker om gematigde moslims en progressieve christenen en mensen van goede wil -samen- aan de toekomstige samen-leving te laten bouwen.
Zo, we zijn vanuit de katholieke voorgeschiedenis via protestantse doorzichten uitgekomen bij de oecumene, de oiku-mene, alle-mensen-éen.
Zo moge het zijn!
( Inleiding bij VOC Mechelen. 26 apr. 2006.)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Uw meedenkende reactie wordt op prijs gesteld.